MART-NİSAN 2025 / BİTKİSEL ÜRETİM
Sürdürülebilir tarım için bakla
Bakla, yüksek besleyicilik değeri ile hem insan hem de hayvan beslenmesinde kullanılan aynı zamanda sürdürülebilir tarım için önemli bir bitki. Baklanın özellikleri, yetişme koşulları, ticareti ve potansiyeli ile ilgili merak ettiklerimizi Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Tarla Bitkileri Bölümünden Dr. Eylem Tugay Karagül ile konuştuk.
Baklagiller genel itibarıyla yüksek proteinli olması nedeniyle tercih edilmektedir. Baklası yenilen sebzelerden olan baklanın özellikleri konusunda neler söylersiniz?
Baklagiller beslenmede yüksek kaliteli proteinin temel kaynağı olacak bir potansiyele sahiptir. Tahıllarla birlikte tüketildiklerinde aminoasit içeriği yönünden birbirini tamamlayıcı içeriğe sahip olduklarından dengeli bir beslenme sağlar. Baklada protein oranı yüzde 20-41 arasında değişiyor.
Bakla (Vicia faba L.) dünyada öncelikle insan beslenmesinde taneleri ve baklaları için yetiştirilen aynı zamanda hayvan beslenmesinde de (tane, sap-saman, slaj) değerlendirilen serin mevsim baklagillerindendir. Yemeklik olarak baklalarından, kuru tanelerinden yemek yapılarak, yine tanelerinden konserve ya da taneleri dondurularak yararlanılıyor.
ÇEREZ OLARAK DA TÜKETİLİYOR
Baklanın ülkelere göre farklı tüketim alışkanlıkları var. Örneğin, Hindistan’da taneleri kavrularak çerez değerlendirilmekte, öğütülerek falafel, sos veya gıda takviyesi (et dolgu maddesi, kaymaksız süt ikamesi) yapılıyor. Ülkemizde Orta Karadeniz Bölgesi’nde bakla taneleri ile yaprak sarması yapılıyor. Ege Bölgesi’nde çokça tüketilen baklanın taze baklalarından zeytinyağlı yemeği yapılıyor. Ayrıca olgunlaşmamış taneleri iç bakla olarak yemeklerde ve pilavlarda değerlendirilirken kuru taneleri ezilerek fava (bakla ezmesi) yapılıyor.
Çok yönlü kullanımı, yüksek besleyicilik değeri ve farklı iklim ve toprak koşullarına uyum yeteneği ile bakla pek çok marjinal alanda sürdürülebilir tarım için uygun bir bitki. Bakla bitkisi iyi kaliteli silaj yapımında kullanılır. Yeşil gübre için yetiştirilir ve çiçeklenme döneminde toprağa karıştırılır. Küçük taneli bakla çeşitleri daha çok yeşil gübre olarak kullanılır. Ayrıca tahıl/baklagil rotasyonlarının vazgeçilmez ögesidir. Simbiyotik azot fiksasyonu ile ekim nöbetinde kendinden sonra gelecek bitki için ve hasattan sonra toprağın fiziksel özelliklerinin iyileştirilmesinde önemli bir işleve sahiptir. Bakla toprağın derinliklerine (100-110 cm) inen kök sistemi ile bu kökten çıkan yan kökleri (30-35 cm) bulundurur. Çiçeklenmenin başlaması ile köklerde Rhizobium bakterileri nodozite (yumrucuk) oluşturur. Baklagiller içinde toprağa en fazla azot bağlayan bitki (10-20 kg/da) bakladır.
Dünyada olduğu gibi ülkemizde de baklanın iki alt türü yaygın olarak yetiştiriliyor. Başlıca insan beslenmesi için yetiştirilen iri taneli, yüz tane ağırlığı 65-85 g arasında olan bakla majör (Vicia faba var. Majör); hayvan beslemede kullanılan daha küçük taneli, yüz tane ağırlığı 25-35 g arasında değişen bakla minör (Vicia faba var. Minör) olarak isimlendiriliyor.
Yemlik olarak değerlendirilecek baklalarda, beslenme karşıtı ögeler olarak adlandırılan bazı maddeler beslenmeyi olumsuz yönde etkiler. Bu nedenle düşük tanen, düşük visin, konvisin ve düşük tripsin inhibitör içeriğine sahip küçük taneli baklalar tercih edilir. Tanen oranı düşük bakla çeşitleri, büyükbaş ve kümes hayvancılığı dâhil hayvan beslenmesinde rahatlıkla kullanılabilir.
Haber Görseli
Dr. Eylem Tugay KaragüL Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Tarla Bitkileri Bölümü
Bakla yetiştiriciliği ile ilgili kısa bilgi verebilir misiniz? Kültürel işlemlerinin kolay olduğu ile ilgili bir algı var bu doğru mu?
Bakla, kültürel işlemleri doğru ve zamanında yapıldığında kolaylıkla yetiştirilen bir üründür. Bakla; sahil kuşağında sonbaharda, iç bölgelerimizde bahar aylarında ekilir. Daha çok Ege Bölgesi’nde yetiştirilen bakla yetişme döneminde yağışlar yeterli olduğu sürece sulanmadan yetiştirilir. Ancak kurak giden yıllarda bahar aylarında sulama yapmak verimi artırır. Baklanın ortalama sıcaklık isteği, yetişme dönemi boyunca 18-27° C arasındadır. Soğuğa dayanıklılığı ise gelişme dönemine bağlı olarak değişir. Özellikle ilk gelişme dönemlerinde -5 °C'ye kadar dayanabilir. Bakla yetiştiriciliğinde istenen bitki sıklığının sağlanması için toprağın iyi hazırlanması gerekir. Bunun için toprak sürüldükten sonra diskaro ve tırmık geçirilmeli, sürgü ile bastırılmalıdır. Daha önce de bahsettiğimiz gibi baklanın havanın serbest azotundan yararlanabilme özelliği nedeniyle gelişmeyi teşvik etmek ve nodozite oluşumuna dek bitkinin azot ihtiyacını sağlamak için ekimde 2-3 kg/da saf azot verilmelidir. Fosfor uygulaması, topraktaki yarayışlı fosfor miktarına göre değişmekle birlikte genellikle 4-6 kg/da saf fosfor yeterli olur. Gübre uygulaması, 10-15 cm derinliğe diskaro veya pulluk altına olacak şekilde tamamı santrifüjlü gübre dağıtma makinesiyle yapılabilir.
Kullanılan tohumluk miktarı 10-20 kg/da'dır. Sıra arası mesafe 45-70 cm arasında mibzer ile yapılabilir. Küçük alanlarda ise kazayağı gibi aletlerle çizi açılarak ekim elle yapılabilir. Ekim derinliği toprağın nemine bağlı olarak 4-8 cm arasında değişmektedir. Ekimden sonra sıra arası işleyen kazayağı veya freze gibi aletler ara işlemede kullanılır.
Kimyasal ot mücadelesinde, toprak hazırlığı sırasında trifluralin bileşimli ilaçlar; çıkış öncesinde ise terbutrin bileşimli ilaçlar uygulanabilir. Ayrıca buğdaygiller türünden otlar için çıkış sonrası fluazifob-butil bileşimli ilaçlar da kullanılabilmektedir. Sıcak ve yağışlı dönemlerde afid zararı için ayrıca baklagiller tohum böceği zararının önlenmesi için çiçeklenme döneminde ilaçlama gerekli.
Hasat dönemi Ege Bölgesi’nde genellikle mayıs sonu-haziran başı olmaktadır. Küçük alanlarda hasat çoğunlukla elle sökülerek yapılıyor.
Ülkemizde ve dünyada bakla üretimi ne boyutta, ticareti ile ilgili kısa bilgi verebilir misiniz?
Bakla dünyada tüm kıtalarda yaygın olarak yetiştirilmektedir. Ancak kuru bakla olarak ekim alanları 1960 yılında 5,5 milyon hektar iken bugün 2,8 milyon hektara kadar düşmüştür. Taze bakla olarak ise 248 bin hektarlık bir alanda yetiştirilmektedir. Türkiye’deki kuru bakla ekim alanı 2 bin 475 hektar, taze bakla ekim alanı da 3 bin 675 hektardır (FAO, 2023).
Ülkemiz açısından baklanın alternatif üretim bölgelerinden söz edecek olursak Ege, Akdeniz, Marmara ve Karadeniz’in yanında geçit bölgeleri ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ni de düşünmek yanlış olmaz. Bakla yetiştiriciliğinde, yıl içinde uygun olarak dağılmış 650-1000 mm arası yağışlar en idealidir. En az 400 mm yağışa ihtiyaç duyar. Daha kurak alanlarda verim kaybı artar, 350 mm ve daha az yağış alan yerlerde mutlaka sulama yapılmalıdır. Kurak alanlarda ve sulamasız yetiştirildiğinde verimle birlikte tane iriliği de azalır. Orta Doğu ülkelerinde küçük taneli baklalar da talep gördüğünden bu ülkelere ihraç şansı aranabilir ya da hayvan yemi olarak değerlendirilebilir.
Dünyada en çok yetiştirildiği bölgeler; Orta Doğu, Akdeniz Bölgesi, Çin ve Etiyopya’dır. Ülkemizde bakla ekim alanı 24 bin dekar, üretimi 6 bin 500 ton seviyesinde. Bakla üretiminde en büyük payı Asya ve Afrika ülkeleri alıyor. Önemli bakla üreticisi ülkeler Çin, Etiyopya, Avustralya, Fransa, Fas, Sudan, Mısır ve İngiltere olarak karşımıza çıkıyor.
DÜNYADA 1 MİLYON TONA YAKIN KURU BAKLA ÜRÜNÜ İHRAÇ EDİLİYOR
Dünya ticaretinde 1 milyon tona yakın kuru bakla ürünü dış satıma konu oluyor. Türkiye, ihracat yapan ülkeler arasında çok gerilerde yer alıyor. Stratejik konum itibarıyla dünya bakla ihracatındaki Türkiye’nin payı çok üst seviyelere çekilebilecek potansiyeldedir. Bakla ağırlıklı olarak büyük tüketici olan Kuzey Afrika (Mısır, Fas), Akdeniz ülkeleri ve Orta Doğu ülkelerine pazarlanıyor.
İhracatta istenen kalite kriterleri tane boyutuna göre iri veya küçük tane, aynı zamanda böcek zararı olmayan tanedir. Türkiye’de bakla pazarının geliştirilmesi öncelikle kaliteli bakla üretimine ve bakla işleme sanayisinin gelişmesine bağlıdır.
Ülkelerin farklı bakla ürünü tercihleri vardır. İtalya, İspanya, Fransa gibi Avrupa ve Akdeniz ülkeleri işlenmiş bakla ürünleri (konserve, sos, dondurulmuş kuru ve taze bakla); Kuzey Afrika ülkeleri (Mısır, Libya, Fas, Sudan, Etiyopya) ve Orta Doğu ülkeleri (Irak, Lübnan, Suriye) ise tam ve kotiledonları (ilk yaprak) ayrılmış kuru bakla tercih ediyorlar.
ENSTİTÜMÜZDE 5 ÇEŞİT GELİŞTİRİLDİ
Bakla ile ilgili çeşit geliştirme yönündeki çalışmalar hakkında bilgi verebilir misiniz?
Bakla konusunda Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsünde çalışmalar yapılıyor. Enstitümüzde 5 bakla çeşidi geliştirildi. Eresen87, Filiz99, Kıtık2003, Salkım ve Tugay. Bunlardan Tugay çeşidi, taze bakla tüketimine yönelik bir çeşit. Diğer çeşitler kuru bakla olarak tüketiliyor. Bakla çeşit geliştirme çalışmalarında önemli bir nokta baklanın kısmi yabancı döllenmesinden dolayı seçilen hatların mutlaka izole koşullarda (tül seralarda) üretilmesi. Çünkü bakla arılar aracılığı ile daha çok da bombus arıları ile kısmi olarak yabancı dölleniyor. Çeşitler elde edildikten sonra da mutlaka mesafe izolasyonu uygulanmalı.
Desteklemeler ve üretim konusunda çiftçilerimize önerileriniz nelerdir?
Ülkemizde bakla tarımı küçük ve parçalı alanlarda yapıldığından ekonomik bir yetiştiricilikten söz etmek mümkün değil. Küçük işletmelerin dünya bakla piyasasında rekabet şansı düşük. Bakla üretimi aile işletmeciliğinden kurtarılarak geniş alanlarda desteklenmeli. Belli bir alandan fazla üretim yapan çiftçilere özel üretim desteği (harman makinesi, mibzer vb.) verilmesi gibi.
Kaliteli ve güvenli tarımsal üretim için tarım alet makineleri desteği ve eğitim ile kaliteli, hastalıksız ve özellikle böcek zararsız bakla üretiminin sağlanması bakla ihracatımızın artırılmasında etkili olacaktır.
Türkiye zengin bakla genetik kaynaklarına sahip. İklimimiz üretimin farklı bölgelerde yapılmasına imkân veriyor. Aynı şekilde bakla tüketiminin yaygın olduğu ülkelere yakın bir coğrafyada bulunmaktayız. Baklada tüketim çeşitliliği çok fazla. İkinci ürün potansiyeli bulunan alanlarda bakla kışlık olarak ekim nöbetine girebilir. Örneğin, Ege Bölgesi’nde bakla-ayçiçeği; bakla-mısır; taze bakla-pamuk; taze bakla-yazlık sebzeler şeklinde ekim nöbeti uygulanabilir. Sürdürülebilir tarım bilincinin yaygınlaşması nedeniyle baklanın toprağı iyileştirici özelliğinin bilinmesi ekim alanlarını artıracaktır.
Konserve, sos, dondurulmuş gıda gibi değişik tüketim alışkanlıkları gelecekte daha da yaygınlaşacaktır. Özellikle bakla tarımı yapılan alanlarda büyükbaş ve kümes hayvancılığının gelişimine bağlı olarak yem ihtiyacının artması ile yemlik bakla kullanımı artacaktır. İthalatçı konumda bulunan yakın çevremizdeki ülkelerde nüfus artışına bağlı olarak bakla talebinin artma eğiliminde olması bu ülkelere ihraç şansını artıracağı öngörülüyor.